کاترین دوم تا الکساندر اول

سیاستی که پطر کبیر در ایران آغاز کرده و کاترین (1) ادامه داده بود بر طبق متن «وصیت نامه» عبارت بود از «تسریع در انقراض ایران». سلطنت نادرشاه راه را بر اجرای این نقشه سد کرد و برای مدتی قریب به پنجاه سال یا بدرست تا زمان شروع سلطنت قاجاریه در سال 1792، پیشروی روسها را به تأخیر افکند. با این وصف روسها دست از تکاپو برنداشتند. کاترین، امپراتریس روس در سال 1776 در شمال قفقاز به ساختن یک سلسله استحکامات دست برد که پایگاه مستحکمی برای عملیات جنگی جانشینان وی قرار گرفت. در همان دوران برناردن دوسن پیر نقشه ای برای او آورد که ولتر آن را برای فتح خیوه طرح ریخته بود. (2) این طرح به علت اختلاف نظر آن فیلسوف و سردار روسی بوسکه متروک ماند.

تحت الحمایه شدن گرجستان در برابر روسیه

هنگامی که نادر در سال 1747 به قتل رسید هرج و مرج بار دیگر در ایران بیداد کرد. هراکلیوس والی گرجستان و دست نشانده شاه ایران تحت حمایت روسها درآمد. و در سال 1783 با کاترین معاهده «تحت الحمایه شدن» امضا کرد که به موجب آن گرجستان سرپرستی روسیه را می پذیرفت و از حق مذاکره مستقیم با ایران و ترکیه چشم می پوشید. در ماده اول آن گفته شده است: «هراکلیوس در آینده دیگر خود را والی گرجستان نخواهد خواند و دست نشانده ایران نخواهد دانست بلکه در آن واحد خود را فردی مسیحی و متحد روسیه خواهد شمرد و عنوان تزار گرجستان خواهد داشت و روسیه این عنوان و اختیارات مربوط بدان را برای او و اولاد و احفاد او برای همیشه تا پایان قرنها تأیید خواهد کرد.»
ماده چهارم اعلام می دارد که: «در صورتی که نامه ی فوری با پیکی محرمانه و یا علنی از جانب ایران و یا ترکیه به دربار تفلیس برسد، تزار موظف خواهد بود که گزارش آن را به روسیه بدهد و قبل از اخذ تصمیم از طرف روسیه بدان پاسخ ندهد.»
در مشرق زمین هر کجا روسیه چشم طمع دارد، در گرجستان، در ارمنستان و نیز در بالکان، روسها خود را حامی مسیحیان می خوانند. در کنگره وین در سال 1815 و حتی بعد از آن حمایت از مسیحیان مشرق زمین را برای خود مطالبه می کنند. ولی «در نهاد جمیع سلاطین روسی که دچار این شور دینی بوده اند، از پطر کبیر گرفته تا الکساندر دوم دشوار می توان اخلاص و صداقت مذهبی را از سیاست نفع طلبی جدا کرد و بدیهی است که در وجود آنان به نسبت های مختلف که گاهی تعیین آن مشکل است، تنوع بسیار در میل به شیوه ی ماکیاول نهفته است.» (3)
***
در همان حال که امپراتریس «فیلسوف» تحت الحمایگی خود را بر گرجستان می گسترد «تجارت خانه ای» در شهر اشرف در سرزمین ایران، در زاویه جنوب شرقی دریای خزر دایر کرد. اینها همه نشانی از تجدید سیاست وصیت نامه ای «پیش راندن به سوی جنوب بود».
آغا محمد قاجار بنیانگذار سلسله ای که امروزه هنوز هم حکومت می کند، کوشید تا به نوبه خود با این سیاست تجاوزکارانه به مخالفت برخیزد. او گرجستان را اشغال و شهر تفلیس را (1795) دگرباره تسخیر کرد ولی روسها از دربند و باکو سرازیر شدند و از رود ارس گذشتند و رشت را در محاصره افکندند... عملیات نظامی هنوز خاتمه نیافته بود که قیصر بانو جان سپرد (1796) و شاه قاجار هم در همان سال به قتل رسید.

الحاق گرجستان

پل اول (4) جانشین کاترین سپاهیان روس را فراخواند و بدون عقد هیچگونه معاهده صلح مخاصمات در سال 1801 یعنی همان سال مرگ فاجعه آسای او معوق ماند. او که به اندازه اسلاف خویش توسعه طلب بود، مع الوصف در قبال ایران روش مسالمت آمیز را از شیوه قوی دستی برتر دانست.
گرجستان که از قبل تحت حمایت روسیه درآمده بود، در عهد سلطنت او دست نشانده امپراتوری شد و آخرالامر بدان الحاق یافت.
هراکلیوس دوم در سال 1798 درگذشت. جانشین وی جرج دوازدهم، شاهزاده ضعیف النفس، معاهده تازه ای با روسیه در سال 1799 منعقد کرد. بر طبق این عهدنامه امپراتور پل اول خود عنوان تزار گرجستان یافت و فرزند جرج دوازدهم می بایست تنها نایب السلطنه کشور خود گردد. جرج در تفلیس در 28 دسامبر 1800 از جهان دیده بربست. پسرش داوود عملاً نایب السلطنه و مدیر امور شد. ولی اجرای صادقانه معاهده دیری نپائید. امپراتور پل طبق فرمانی استبدادی، در 18 ژانویه 1801 گرجستان را جزء امپراتوری اعلام کرد. و در این راه به دعوت کاذب رجال و اعیان و مردم گرجستان توسل جست و آنرا بهانه کرد و دستور اشغال آن کشور را صادر کرد.

پی نوشت ها :

1. کاترین دوم امپراتریس روسیه متولد در Stettin (1729) همسر پطر سوم پس از قتل همسر خود از 1763 تا 1796 سلطنت کرد.
2. Driault «مسأله شرق»، ص 301.
3. ر. ک. «مسأله شرق» صفحه 51 اثر Driault
4. پل اول امپراتور روسیه در 1754 در پطرزبورگ به دنیا آمد. وی از 1796 تا 1801 جهانداری کرد و بر اثر توطئه درباری به قتل رسید.

منبع مقاله: افشار یزدی، محمود؛ (1358)، سیاست اروپا در ایران: اوراقی چند از تاریخ سیاسی و دیپلماسی به انضمام چند گفتار دیگر از مؤلف و بعضی اسناد و نامه ها، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ هشتم